آیه سوم/   96، آل عمران

"اِنَّ اَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَذِّی بِبَّکّه مُبَارَکاً وَ هُدیً لِلْعَالَمِینَ "

نخستین خانه ای را که برای مردم (و نیایش خداوند)قرار داده شده همان است که در سرزمین مکه است که پر برکت ومایه هدایت جهانیان است.

در کهن ترین منابع تاریخی یعنی اخبار مکه حاکی از آن است که پیش از آفرینش آسمان ها و زمین ، چون حبابی روی آب بود و اندک اندک قسمت های دیگر زمین از زیر آن گسترده شد .

ازامام صادق ( ع ) نقل شده که جای کعبه ، سکویی مرتفع از زمین و سفید بود و از آن نوری چون خورشید و ماه می درخشید وقتی که فرزند آدم ، برادرش را کشت و آن زمین سیاه شد . پس از امام وقتی خداوند آدم ( ع ) را به زمین هبوط داد آن را برجسته ساخت و به نظر او رسانید وی از خداوند پرسید : آن قطعه سفید و درخشان چیست ؟ خداوند فرمود: آن زمین من است و آن را برای تو قرار داده ام .

هنگام طوفان نوح ( ع ) کعبه از دیده ها پنهان شد و از آن دوران تا زمان حضرت ابراهیم ( ع ) پنهان بود و تنها برخی جایگاه آن را می دانستند تا آن که خداوند مکان آن را به حضرت ابراهیم (ع) نشان داد. « وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهیمَ مَکانَ الْبَیْتِ أَنْ لا تُشْرِکْ بی‏ شَیْئاً وَ طَهِّرْ بَیْتِیَ لِلطَّائِفینَ وَ الْقائِمینَ وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ ». : و مکان خانه را براى ابراهیم آشکار کردیم و گفتیم: هیچ چیز را شریک من مساز و خانه مرا براى طواف‏کنندگان و به نمازایستادگان و راکعان و ساجدان پاکیزه بدار»

 در تفسیر جوامع الجامع در زیر این آیه به چند نکته اشاره می فرماید که «وُضِعَ لِلنّاس» صفت برای بیت است، یعنی اولین خانه ای که برای مردم محل پرستش قرار داده شده، کعبه بوده. در مورد کلمه ی «بَکَّه» می فرماید: این کلمه، علم برای شهر حرام است و «بکّه» و «مکّه» دو لغت و به یک معنا هستند و گفته اند مکّه نام مجموع شهر است و بکّه نام محلی است که مسجدالحرام در آن واقع شده است و چون مردم برای طواف در آن ازدحام می کنند بکّه نامیده شده.

«مبارکاً» یعنی پر خیر و برکت و گفته اند مبارک است چون همواره در آنجا عبادت انجام می شود. نصب «مبارکاً» و «هدیً» به علت «حال» از ضمیر در ظرف «موضع» باشد.

«هدیً للعالمین» یعنی کعبه مایه ی هدایت جهانیان است زیرا قبله ی آنان است و گفته اند: کعبه موجب دلالت و راهنمایی مردم به سوی خدای عزّ اسمه است. چون هر جباری که خواست آن را ویران کند و مورد تجاوز قرار دهد مانند اصحاب فیل و غیره، خدا آنان را هلاک کرده است. در مجمع البیان از امام باقر(ع) روایت است که: اول کسی که زبانش به عربی گویا شد حضرت اسماعیل(ع) بود چون ابراهیم(ع) در حین بنای خانه به اسماعیل می گفت : « هات ابن » به زبان سریانی یعنی«بده سنگ را» و حضرت اسماعیل می گفت :«هاک حجر» یعنی به زبان عربی « بگیر سنگ را» در بعضی از روایات آمده که ملائک نیز به آن دو بزرگوار کمک می کردند. و موضع حجر ، کوه ابوقبیس بود و این بنابر همان پایه های قدیم بنا شده است و روزی هفتاد هزار ملک به زیارت می آیند که دیگر معاودت نمی کنند. در هر حال بعد از اتمام بنا آن دو بزرگوار عرض کردند پروردگارا: این عمل خیر را از ما قبول فرما. به درستی که تو دعای ما را می شنوی و عالمی به نیت و قصد ما که قربت بود.

"اِنَّ اَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَذِّی بِبَّکّه مُبَارَکاً وَ هُدیً لِلْعَالَمِینَ "

نخستین خانه ای را که برای مردم (و نیایش خداوند)قرار داده شده همان است که در سرزمین مکه است که پر برکت ومایه هدایت جهانیان است.

در این آیه خداوند کعبه را به عنوان قبله ی مسلمان برشمرده و آن را نخستین خانه توحید معرفی نموده و از آن به عنوان بی سابقه ترین معبد روی زمین نام برده و می فرماید: نخستین خانه ای را که برای مردم (و نیایش خداوند) قرار داده شده همان است که در سرزمین مکه است که پر برکت و مایه ی هدایت جهانیان است.

بنابراین هیچ مرکزی پیش از آن، مرکز نیایش و پرستش پروردگار نبوده و در این آیه برای کعبه علاوه بر امتیاز «نخستین پرستشگاه بودن» به دو امتیاز «مبارک بودن» و «هدایتگر بودن» نیز برای جهانیان اشاره شده است .جالب توجه اینکه در این آیه خانه کعبه که نام دیگرش" بیت اللَّه" هست بعنوان خانه مردم معرفى شده، و این تعبیر بیان کننده این حقیقت است که آنچه بنام خدا و براى خدا است باید در خدمت مردم و بندگان او باشد، و آنچه در خدمت مردم و بندگان خدا است براى خدا محسوب مى‏شود.

ضمنا از این آیه اهمیت سابقه داشتن در مسیرهاى الهى و سازنده، روشن مى‏شود، و لذا در آیه فوق نخستین فضیلتى که براى خانه کعبه ذکر شده همان سابقه ممتد و طولانى آن است.

یکى از ایرادهاى بنى اسرائیل این بود که چرا مسلمانان با توجّه به قدمت بیت المقدس که هزار سال قبل از میلاد توسط حضرت سلیمان ساخته شده است، آن را کنار گذاشته و کعبه را قبله‏ى خود قرار داده‏اند. این آیه در پاسخ آنان مى‏فرماید: کعبه از روز نخستین، اوّلین خانه عبادت بوده و قدمت آن بیشتر از هر جاى دیگر است.

امام صادق علیه السلام با توجّه به جمله‏ى «أَوَّلَ بَیْتٍ» فرمودند: چون مردم مکّه بعد از کعبه گرد آن جمع شده‏اند، پس حقّ اولویّت با کعبه است و لذا براى توسعه‏ى مسجد الحرام مى‏توان خانه‏هاى اطراف کعبه را به نفع حرم خراب کرد.

حضرت على علیه السلام در نهج البلاغه خطبه 192 مى‏فرماید: خداوند تمام مردم را از آدم علیه السلام تا آخرین نفر با همین سنگ‏هاى کعبه آزمایش مى‏کند. امام باقر علیه السلام فرمود:

حضرت آدم و سلیمان و نوح علیهم السلام نیز دور همین کعبه، حج انجام داده‏اند.

در قرآن، از کعبه تعابیر متعدّدى شده است که برخى از آنها را بازگو مى‏کنیم:

1 -کعبه، اوّلین خانه است «أَوَّلَ بَیْتٍ» .2- مرکز پایدارى و قیام مردم است «قِیاماً لِلنَّاسِ» . 3- خانه آزاد بدون مالک است «بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ». 4 -محل تجمّع و خانه امن مردم است «مَثابَةً لِلنَّاسِ وَ أَمْناً».

- 96، آل عمران. - ازرقی، اخبار مکه، ص22 .- کلینی، الفروع من الکافی، ج4، ص 189 .- شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، جلد 2، صص 161 - 162 .- حج، 26 .

1- مترجمان، جوامع الجامع، ج 1، ص 458 .- طبرسی، مجمع البیان ج 1، ص، 388 .- عودت = برگشت .- آل عمران، 96 .- مکارم شیرازی، تفسیرنمونه، ج 3، ص 10 .- حرعاملی، وسائل الشیعه، ج 13، ص 217 .- محمد دشتی، نهج البلاغه، خطبه 192 .- تفسیر برهان، ج 1، ص 300 .- قرائتی، تفسیرنور، ج 2، ص 115 .- مائده، 97 .- حج، 29 .- بقره، 125 .